Catasticta copernicus to nowy gatunek motyla opisany niedawno jako „prezent” dla Mikołaja Kopernika od Uniwersytetu Jagiellońskiego z okazji 550 rocznicy jego urodzin.

Senat RP ustanowił 2023 Rokiem Mikołaja Kopernika. Datę powiązano z rocznicą 550 urodzin i 480 rocznicą śmierci astronoma, który dokonał jednego z najważniejszych odkryć w historii ludzkości oraz zapoczątkował rewolucję naukową, która zmieniła postrzeganie świata. A czy wiecie, że na świecie istnieje kilka gatunków zwierząt nazwanych od nazwiska Kopernika?

Ale od początku. Na Ziemi żyje oszałamiająca liczba gatunków zwierząt. Dlatego w pewnym momencie zaszła konieczność nadawania im „imion i nazwisk” w celu identyfikacji. Międzynarodowe różnice w nazewnictwie poszczególnych gatunków przyczyniały się jednak do wielu nieporozumień, więc konieczne stało się ujednolicenie terminologii i wprowadzenie ładu w światowym nazewnictwie biologicznym. Tak oto do dziś posługujemy się nomenklaturą binominalną co oznacza, że każdy gatunek ma w nazwie dwa człony. Pierwszy, to nazwa rodzaju, która określa jego pokrewieństwo z innymi gatunkami. Drugi, to epitet gatunkowy mający charakter informacyjny. Znaczenie epitetów gatunkowych często związane jest z widocznymi charakterystycznymi cechami gatunku (np. pancernik dziewięciopaskowy), biologią i zachowaniem (np. pająk lejkowiec labiryntowy), miejscem występowania (np. orangutan borneański) czy użytecznością (np. pijawka lekarska). Czasem jednak epitet gatunkowy jest wyrazem szacunku wobec wybitnych naukowców i ich odkryć.

Wśród „kopernikańskich” nazw gatunkowych wymienić można Glaucocharis copernici, nocnego motyla z rodziny wachlarzykowatych (Crambidae) opisanego w 1965 roku przez Stanisława Błeszyńskiego czy Bardylis copernici, małą bladożółtą osę należącą do rodziny Aphelinidae, jednego z dziewięciu opisanych obecnie gatunków rodzaju Bardylis. Kopernikańskie akcenty znajdziemy również u kopalnego gatunku kreta z terenów Polski Skoczenia copernici, datowanego na pliocen i wczesny plejstocen, a także u kilku przedstawicieli błonkoskrzydłych jak Coccophagus copernicus czy Tetrastichus copernici, przedstawiciela os pasożytniczych z terenów Europy.

A my, Centrum Edukacji Przyrodniczej UJ z dumą i radością informujemy o odkryciu nowego gatunku motyla! Catasticta copernicus, bo o nim właśnie mowa, to prezent dla Mikołaja Kopernika od Uniwersytetu Jagiellońskiego z okazji 550 rocznicy jego urodzin. Catasticta copernicus występuje wyłącznie w Andach peruwiańskich, na granicy lasu na wysokości około 3500 m n.p.m. Samce są mocno terytorialne i przepędzają inne owady z miejsca, w którym oczekują na samice. Wybierają strategiczne pozycje nad koroną drzewa lub nad ostrym grzbietem górskim i w godzinach okołopołudniowych aktywnie go pilnują. Catasticta to różnorodny rodzaj motyli z rodziny bielinkowatych, w którym do tej pory wyróżniono i opisano ponad 100 gatunków. Rodzaj ten przykuwa uwagę wielu badaczy i wydaje się, że jest dosyć dobrze poznany. Odkrycie tak spektakularnego gatunku dowodzi, że stopień poznania wielu regionów świata ciągle jest niedostateczny i tylko intensywne badania terenowe mogą pomóc w zapełnieniu tej luki, zanim tak naprawdę obszary te zostaną bezpowrotnie zniszczone przez człowieka. W zbiorach Centrum Edukacji Przyrodniczej UJ przechowywane są 4 osobniki Catasticta copernicus (3 samce i 1 samica), a kolejnych 11 okazów znajduje się w innych kolekcjach w Europie. Pierwsze okazy zostały pozyskane w 2021 roku w środkowym Peru w czasie dużej ekspedycji naukowej organizowanej przez Christera Fåhraeusa z Lund w Szwecji. W wyprawie tej uczestniczył prof. Tomasz Pyrcz z Instytutu Zoologii i Badań Biomedycznych UJ. Teren, który był badany to bardzo niedostępny obszar Andów. Dostanie się w nieeksplorowane do tej pory miejsca wymagało użycia helikoptera i zaangażowania armii peruwiańskiej. W trakcie badań odkrytych zostało wiele innych gatunków motyli z różnych grup taksonomicznych. Gatunek Catasticta copernicus Pyrcz & Fåhraeus, 2023 został opisany w czasopiśmie naukowym Zootaxa przez zespół autorów, którego troje członków to pracownicy Uniwersytetu.

A w jaki sposób nazywa się nowe organizmy? Każdy badacz odkrywający nowy dla nauki gatunek posiada przywilej wybrania mu nazwy. Co prawda nazwa musi być zgodna z odpowiednim kodeksem, jednak istnieje duża dowolność co do jej znaczenia. Co ważne, nazwa raz nadana nie może być usunięta, wymazana – ślad po niej pozostaje na zawsze w literaturze naukowej. Uhonorowanie osoby poprzez zapożyczenie nazwy od jej imienia lub nazwiska jest swego rodzaju pomnikiem, którego nie można obalić. Droga do stwierdzenia, że badany okaz to faktycznie nowy gatunek bywa długa i żmudna. Wymaga ona przede wszystkim zweryfikowania i sprawdzenia we wszystkich dostępnych kolekcjach oraz literaturze informacji na temat gatunków już znanych. Wiąże się to często z potrzebą wykonania różnorodnych analiz – zarówno morfologicznych i anatomicznych, ale także molekularnych czy biochemicznych. Dopiero wyniki z wszystkich procedur pozwalają na pewne stwierdzenie odkrycia czegoś nowego. Badania taksonomiczne to długi proces bardzo wąskiej specjalizacji, który jest niezbędny do poznania zależności ewolucyjnych, dzięki którym Andy uznawane są za najbardziej bioróżnorodne miejsca na Ziemi.

Autorom pracy gratulujemy odkrycia, a Mikołajowi Kopernikowi zazdrościmy tak pięknego motyla.